İslam'dan önce hac mevsiminde Mekke yakınlarında kurulan ünlü bir panayırdı.
Cshiliye döneminde Arap yarımadasında kurulan önemli panayırlardan biridir.
Arafat'a 1 fersah mesafede Kebkeb yakınlarında bulunmaktaydı.
Zülmecaz'ın Mekke ile Arafat arasındaki Mina'da yer aldığına dair görüşler de vardır.
Panayır bu adı, İslam'dan önce hac esnasında hacıların Arafat'tan belli bir düzene göre ayrılması izninin özel görevli tarafından bu mevkide verilmesi dolayısıyla almıştır. (Lisanü'l-Arab).
Yılın son panayırı olan Zülmecaz, Ukaz ve Mecenne panayırlarının ardından zilhicce ayının ilk günü kurulur ve sekizinci güne kadar devam ederdi.
Hac ibadetinin yapıldığı günlerin hemen öncesinde ve Mekke yakınlarında düzenlenmesi sebebiyle bu panayırın ayrı bir önemi vardı.
Özellikle diğer panayırlara iştirak edemeyen Araplar, hac mevsimi dolayısıyla Arabistan'ın çeşitli bölgelerinden Kabe'yi tavaf için Mekke'ye gelen hacı kafileleriyle birlikte bu panayıra katılır ve alışveriş yapma fırsatı bulurlardı.
Hacı adayları önce zilkadenin başında kurulup yirmi gün devam eden Ukaz panayırına, oradan zilkadenin son on günü kurulan Mecenne'ye katılır, ardından bu panayıra iştirak ederlerdi.
Zilhiccenin sekizinci günü ''terviye günü'' panayırın sona ermesi ve Arafat'a çıkış izni verilmesiyle de buradan ayrılırlardı (Ezraki).
Arafat'ta ve Müzdelife'de su bulunmadığından Zülmecaz'da su ikmali yapılır, bir rivayete göre insanların Zülmecaz'da suya kanmasından dolayı
bu güne terviye ''suya kandırma'' günü denilirdi.
İbn. Abbas'tan gelen bir rivayete göre Cahiliye devrinde hac mevsiminde Ukaz, Mecenne ve Zülmecaz gibi panayırlardan alışveriş yapan Araplar, İslâm'ın zuhuruyla bundan geri durmuş, fakat,
''Hac mevsiminde ticaret yaparak rabbinizden gelecek bir lutfu aramanızda sizin için bir günah yoktur'' mealindeki ayetin (el-Bakara; 2/198)
nazil olmasıyla yeniden eski adetlerine dönmüşlerdir. (Taberi).
Zülmecaz panayırında Ukaz panayırında olduğu gibi edebi ve kültürel faaliyetler de gerçekleştirilirdi.
Bu fuar da kabileler arası övünmelerle müfahare antlaşmalara, haram aylarda kurulmasına ve fuara katılanların ihramlı olmasına rağmen,
(İbn. Habib, el-Münemmak) zaman zaman kısas ve kabileler arası savaş gibi kanlı olaylara da sahne olmaktaydı.
Muallaka şairi Haris b. Hillize, şiirlerinde Zülmecaz panayırında kendi kabilesi Bekir b. Vail ile Beni Tağlib arasında ahid ve kefalete dayalı bir antlaşma imzalandığını belirtir. (Lisanü'l-Arab).
İbn İshak'tan aktarılan bir rivayete göre,
Bedir Gazvesi'nin ardından ölen Velid b. Mugi-re'nin vasiyeti üzerine oğlu Hişam b. Velid, Devs kabilesine mensup Ebu Üzeyhir'i Zülmecaz panayırında yakalayarak katletmiştir.
Çünkü Ebu Üzeyhir kızını Velid b. Mugire ile evlendirip, mehrini aldığı halde onu Velid'in yanına göndermemişti.
(İbn Hişam, İbn. Habib, el-Münemmak).
Medineli şair Kays b. Hatim dedesi Adi'nin Abdülkayslı katilini Zülmecaz panayırında iken öldürmüştür
Kaynak: İslam ansiklopedisi..