Ehl-i sünnet âlimlerinin en büyüklerinden. İsmi, Nasr bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed’dir. Künyesi Ebü'l-Leys olup, Semerkandî nisbesiyle şöhret bulmuştur, İmâm-ül-hüdâ ve Fakîh lakablarıyla da anılır. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 983 (H. 373) senesinde vefat etti.
Semerkand’da doğan Ebü'l-Leys-i Semerkandî, küçük yaşta ilim tahsîline başladı. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsîl etti. Öğrenim silsilesi İmâm-ı Ebû Yûsuf’a ulaşan Ebû Câ’fer Hinduvânî’den ilim öğrendi. Hanefî fıkhında yüksek dereceye ulaşıp, Fakîh lakabını aldı. Tefsîr, hadîs, kelâm, tasavvuf ve ahlâk ilimlerinde de geniş ilim sahibi olup, İmâm-ül-hüdâ lakabı verildi. Hanefî mezhebinin en büyük âlimlerinden olup, çeşitli ilimlere dâir pek çok kıymetli eser yazdı.
Haram ve şüphelilerden sakınmakta ve dünyâya kıymet vermemekte çok yüksek derece sahibi olan Ebül-Leys-i Semerkandî, birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdıktan sonra, 983 (H. 373) senesinde Semerkand’da vefat etti.
Yazdığı eserlerin en meşhûru vâz ve nasîhat kitabı özelliğinde olan Tenbîh-ul-Gâfîlîn kitabıdır. Tamâmı İslâm ahlâkını anlatan eser, âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler ile beraber, nasîhat ve hikmetli sözler ihtiva eden mükemmel bir ahlâk kitabıdır. Eserin, çeşitli devirlerde bir çok tercümeleri yapılmıştır.
Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin diğer eserleri ise şunlardır: 1-Tefsîr-ül-Kur’ân: Dört cild hâlinde yazılan bir tefsîr kitabının pek çok yazma nüshası vardır Ayrıca 1892 (H. 1310) yılında Kâhire’de basılmıştır. 2-Hizânet-ül-Fıkh: Hanefî mezhebinin fıkıh hükümlerine yer verir. 3-Uyûn-ül-Mesâil fîl-Fürû’: Fıkıh ilmine dâir bir kitaptır. Bu eserin şerhleri mevcuttur. 4-Esrâr-ül-Vahy: Miraçla ilgili bir eserdir. 5-Kurret-ül-Uyûn ve Müferrih-kalb-il-mahzûn: Büyük günahlardan bahseder. 6-Şerh-i Fıkh-ul-Ekber: İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin Fıkh-ul-Ekber adlı eserinin şerhidir. 7-Tuhfet-ül-enâm fi menâkıb-il-eimmet-il-erbe’a el-a’lâm: Ehl-i sünnetin dört mezheb imamının hayâtı bu eserde anlatılmıştır. 8-Dekâik-ul-ahbâr fî-zikr-il-Cenneti ven-Nâr: Cennet nîmetlerini ve Cehennem azabını anlatan bir eserdir. 9-El-Fetâvâ, 10-Muhtelif-ür-Rivâye, 11-En-Nevâzil fil-fürû’, 12-El-Mukaddime fî’s-salât, 13-Beyânu-akîdet-il-usûl: Temel îmân bilgilerini anlatır. Bunlardan başka; Te’sîs-ül-fikh, Şerhu’l-İslâm, El-Meârif fi serh-is-Sehâif, Te’sîs-ün-Nazar, Risâlet-ül-Meârife vel-îıpân, Risale fîl-hikem, Kût’un-Nefs fî ma’rifet-il-Erkân-il-hams, El-Letâif-ül-müstehrece min Sahîh-il-Buhârî, Risale fil-fıkh, Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin (rahmetullahi aleyh) çeşitli ilimlere dâir yazdığı eserlerdir.
Güzel ahlâk sahibi olup, İslâm dîninin yüceliğini ve ebedî seâdete ermenin yollarını, hayâtı boyunca insanlara anlatmaya çalışan Ebü'l-Leys-i Semerkandî buyurdu ki: “Kabir azabından kurtulmak isteyen şu dört şeye sarılmalı ve şu dört şeyden de kaçınmalıdır. Sarılması gereken dört şey; 1-Namazları doğru kılmalı, 2-Zekâtı vermeli, 3-Kur’ân-ı kerîm okumalı, 4-Allahü Teâlâyı unutmayıp, çok anlamlı ve zikretmelidir.
Kaçınılması îcâb eden dört şey; 1-Yalan söylememeli, 2-Hıyanet etmemeli, 3-Koğuculuk (söz taşıma) yapmamalı, 4-Üzerine idrar şıçratmamalıdır, Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem buyurdu ki: “İdrardan sakınınız. Zîrâ kabir azabının çoğu ondandır.”
