HÜMA SULTAN:
Tacettin İbrahim Bey'in kızı Hatice Alime Hüma Hatun, Fatih Sultan Mehmed'in yanında, İstanbul Fatih Külliyesi'ndeki Fatih Camii'nde yatmaktadır.
Bir keresinde kendisine sorarlar;
''Fatih Sultan Mehmet'i nasıl yetiştirdiniz diye…''
Onun cevabı çok kısadır; ''Mehmet'i emzirmeye başlarken Yasin Suresini okurdum… O hep Yasin Suresini dinleyerek büyümüştür…'' demiştir.
***
GÜLBAHAR HATUN;
II.Bayezid ile Gevher Sultan'ın annesi, Fatih Sultan Mehmet Han'ın hanımı; ''Özellikle Edirne'de kendi adına yaptırdığı cami, külliye ve çeşmeleri vardır.''
II.Bayezid'in zevcesi Hüsnüşah Sultan 1490-1503 yıllarında oğlu ile birlikte Manisa'da bulunduğu sırada kurdurduğu Hatuniye Camii'nin yanında tesis edilen Hüsnüşah Sultan Kütüphanesi'nde 401 yazma eser bulunmakta idi.
***
NESLİŞAH SULTAN:
1522'de Sultan II.Beyazıd'ın torunu Neslişah Sultan, Edirnekapı civarında camisi ve adına kurulmuş bir mahalle vardır.
***
Yavuz Sultan Selim'in zevcesi;
HAFSA SULTAN:
Oğlu Şehzade Süleyman ''Kanuni Sultan Süleyman'ın'' sancak şehri Manisa'da valilik yaptığı sırada ona refakat etmiş ve burada; cami, medrese, kütüphane, imaret, hankah, şifahane, hamam ve sıbyan mektebinden oluşan bir külliye oluşturmuştur. Külliye içindeki şifahane Osmanlı Devletinde kadınlar tarafından yaptırılan ilk şifahane olup burada, ruh hastaları musıkı ile tedavi ediliyordu. Vakfiyeye göre 117 kişi vakıfta görevli idi, görevlerini yerine getirmeyenlerin azledilmesi şartı vardı, günde iki kez sabah ve ikindi vakitlerinde yemek dağıtılması, fakir talebelere yardım verilmesi de diğer şartlar arasındadır.
***
HÜRREM SULTAN:
Mimar Sinan'a yaptırılan cami, medrese, şifahane, hamam, kervansaray ve su tesislerinin bulunduğu Haseki Külliyesi ve yine Hürrem Sultan adına yaptırılan Ayasofya'nın karşısında yaptırılan Çifte Hamam bulunmaktadır.1550'de Hürrem Sultan adına kurulan Manisa ve Haseki darüşşifaları da vardır.
***
MİHRİMAH SULTAN:
Edirnekapı ve Üsküdar'da olmak üzere iki külliyesi bulunmaktadır.Üsküdar Meydanı'nda, iskelenin karşısında yer almaktadır.Kanuni Sultan Süleyman'ın kızı Mihrimah Sultan tarafından 1548 yılında yaptırılmıştır. Külliye Mimar Sinan'ın eseridir.
Külliye bir cami, medrese, türbe, sıbyan mektebi, han, imarethane ve tabhaneden oluşmaktaydı. Bunların ancak bir kısmı günümüze kadar ulaşmıştır.
***
NURBANU SULTAN:
Kendisi tarafından Mimar Sinan Ağa'ya yaptırılan ''Valide-i Atik'' külliyesinde medrese, şifahane, imaret, çifte hamam ve sıbyan mektebi vardır. Nurbanu Sultan İstanbul'da su yollarını yaptırmış ve bu tesislerle İstanbul'da su birkaç semte de çeşmelerden verilmiştir.
***
İSMİHAN ''Esma'' SULTAN:
Sultan II.Selim'in büyük kızı ve Sokullu Mehmet Paşa'nın hanımı İsmihan ''Esmehan'' Sultan vakfıdır. Camiisi vardır.
***
SAFİYE SULTAN:
Valide sultan tarafından yaptırılan Yeni Camii'in temelleri 1597 yılında atılmıştır, ancak caminin tamamlanması Turhan Valide Sultan'a nasip olmuştur. Safiye Sultan ayrıca Mısır'daki emlakını Mekke, Medine ve Kudüs'te Kur'an okuyacak
120 hafız ile, Mekke'deki sebil, mescid ve kuyulara bakacak hizmetlilere vakfetmiştir.
***
MAHPEYKER KÖSEM SULTAN:
Osmanlı tarihinin bilinen en önemli kadınlarından biridir. Büyük bir servete sahip olan Kösem Sultan Üsküdar'da Çinili Camii, Çinili Hamamı ve yanında sıbyan mektebini, sebil ve çeşmesini yaptırmıştır. Ayrıca her yıl Kabe yollarında bulunan fakirlere Surre Alayı ile gönderilmek üzere para vakıfları tahsis etmiştir. Kösem Sultan'ın başlattığı Çanakkale hisarlarının yapımı Turhan Valide Sultan zamanında tamamlanmıştır.
Hatice Turhan Valide Sultan'ın hayratları arasında, 1663 tarihli vakfiyesine göre; mektep, darul hadis, sebil, çeşme, hünkar kasrı, türbe ve çarşı vardı. Özellikle bugünkü Yeni Cami'nin tamamlanmasını sağlamıştır.
***
GÜLNUŞ EMETULLAH SULTAN:
Hac yolunda çeşmeler, sebiller yaptırmıştır.
1709 yılında, ''Sultan Suyu'' adıyla anılan su yollarını yaptırmış ve bununla Yeni Cami'ye ve Ahmediye Camii'ne su getirilmiştir.
***
BEZM-İ ALEM VALİDE SULTAN:
Osmanlı tarihinin en hayırsever sultanlarından biri olan yaptırdığı eserler arasında; Gureba Hastahanesi ve Bezmi Alem Valide Sultan Mektebi en önemlileridir. II. Mahmud'un zevcesi ve Abdulmecid'in annesi Bezmi Alem Valide Sultan, hem hastahanenin hem de mektebin vakfiyesinin hazırlanması ile bizzat ilgilenmiştir.
100 yataklı olan hastahanenin vakfiyesinde; ''Şayet bir hastanın iyileşmesi için limon gerekse ve limonun değeri bir altın lira olsa dahi alına'' ifadesi vardır. Ölümünden sonra tamamlanan Dolmabahçe Camii yine Bezmi Alem Valide Sultan'ın hayratıdır.
***
PERTEVNİYAL VALİDE SULTAN:
II. Mahmud'un eşi ve Abdülaziz'in annesinin hayır eserlerinin başında Aksaray'da bulunan cami, yanında çeşme, kütüphane, mektep ve müezzin odaları bulunmaktadır.
***
ADİLE SULTAN:
Sultan Abdülaziz'in kızkardeşidir.
Adile Sultan'ın kızı Hayriye Sultan tüberküloz hastalığına yakalanmış olduğundan Validebağ Sanataryumu'nu yaptırmıştır. Divan ve tekke edebiyatını iyi bilen ve Osmanlı hanedanı içinde Divan'ı olan tek kadın şair Adile Sultan'dır. Ayrıca Adile Sultan adıyla bilinen kız mektebini yaptırmıştır.
***
MİHRİŞAH SULTAN:
Vakıflarının başında Eyüp'te bulunan imaret ve Eyüp Camii içindeki medrese, şifahane ve kütüphane gelmektedir. Medrese daha sonra 1837'de garipler ve bekarlar için bir şifahaneye dönüştürülmüştür.
***
CEMİLE SULTAN:
Padişah Abdülmecid'in 37 çocuğundan biri. İstanbul'da bilinen çeşmesi ve mektebi vardır.
Hanedana mensup olmayan veya Padişahın cariyelerinden olan hanımlarda servetleri ölçüsünde İstanbul'un çeşitli yerlerine vakıf eserler nakşeden birkaç Osmanlı kadınının hayratları da şöyledir:
''Yedi Sofralı Sakine Hatun'' Vakfı; İstanbul'da Topkapı dışında cami, imam meşrutası, sebil, sebil meşrutasından oluşuyordu. Ancak bu vakfın en önemli özelliği; caminin yanında bulunan sebil ile verilen su, mermerden yapılan sofra ve sabit bir tuzluğunun bulunmasıdır. Burada fakir fukaraya günde yedi defa sofra kurulur ve yemek verilirdi. Bu hizmet 400 yıl devam etmiştir. Bu yüzden Sakine Hatun tarafından yaptırılan vakfa; ''Yedi Sofralı Sakine Hatun'' denilmiştir.
